David de Boer, winnaar van de Dirk Jacob Veegens Prijs 2024: “Mijn onderzoek laat zien wat het belang is van mediaverslaggeving tijdens humanitaire crises”

donderdag, mei 2, 2024 | Interviews

In 2024 gaat de Dirk Jacob Veegens Prijs naar historicus David de Boer, voor zijn studie The Early Modern Dutch Press in an Age of Religious Persecution. The Making of Humanitarianism. Dit boek, dat in 2023 bij Oxford University Press verscheen, is de handelseditie van het proefschrift waarop De Boer in 2019 in cotutelle aan de Universiteit Leiden en de Universiteit van Konstanz promoveerde.

Wat heeft u onderzocht?
Ik heb onderzoek gedaan naar hoe mensen in de zeventiende en achttiende eeuw voor het eerst de pers zijn gaan gebruiken om zich uit te spreken tegen religieuze vervolging.
Wanneer er ergens massaal staatsgeweld plaatsvindt – neem Gaza, Darfoer of Xinjiang, de Chinese regio waar de meeste Oeigoeren wonen – is het voor de mensen daar een kwestie van leven of dood dat ze hun situatie internationaal zichtbaar maken. Internationale media-aandacht vergroot de kans op humanitaire steun, en de kans dat andere landen diplomatieke druk gaan uitoefenen of, in extreme gevallen, zelfs militair interveniëren.
De pers is voor vervolgde minderheden dus een belangrijk middel om terug te vechten. Ik heb onderzocht hoe dat is ontstaan.

Welke casussen heeft u onderzocht?
In de zeventiende eeuw ontdekten vervolgde religieuze minderheden voor het eerst dat de pers een machtig wapen kon zijn om internationale zichtbaarheid te creëren en mensen in het buitenland voor hun zaak te mobiliseren.
De vervolgingen die ik heb onderzocht, vonden plaats in verschillende delen van Europa. Het eerste hoofdstuk gaat over de Waldenzen in Noord-Italië, daarna volgen er meerdere hoofdstukken over de Hugenoten in Frankrijk, en tot slot zijn er nog twee casussen over vervolgde protestanten in Pools Pruisen en vervolgde joden in Praag. Al deze groepen probeerden in meer of mindere mate in de Nederlandse Republiek publiciteit te genereren. De Republiek was in die tijd dé nieuwshub van Europa. Nieuws dat daar gepubliceerd werd, had ook een functie elders in Europa.

Kunt u er een casus uitlichten?
De Waldenzen uit Noord-Italië waren een van de eerste groepen vluchtelingen die ontdekten dat ze de pers op deze manier konden inzetten. De valleien in de Alpen waar ze woonden, behoorden aan de katholieke hertog van Savoye. Hij wilde in zijn hertogdom uniformiteit van godsdienst, en eiste dat de Waldenzen hun valleien zouden verlaten. Toen ze daar geen gehoor aan gaven, vond er een massaslachting plaats, waarbij ongeveer 2000 Waldenzen door huurlingen werden omgebracht.
De overlevenden vluchtten en zochten een manier om terug te slaan. Een van de belangrijkste manieren waarop ze dit deden, was getuigenverklaringen verzamelen waarin uitgebreid werd verteld wat er was voorgevallen. Met die getuigenverklaringen stuurden ze gezanten naar de verschillende hoven in Europa om aandacht te vragen voor hun zaak. De getuigenverklaringen werden ook gepubliceerd. Slechts enkele weken na dat bloedbad van april 1655 circuleerden er in de Republiek al verschillende pamfletten op basis van de getuigenverklaringen van de Waldenzen.
Die pamfletten brachten in de Republiek veel teweeg. De Staten-Generaal kondigden een nationale gebedsdag af waarop in alle kerken voor de Waldenzen gebeden moest worden. Er werden collectes georganiseerd waarbij enorme bedragen werden opgehaald om de overlevenden te steunen. De Republiek zette zich ook diplomatiek in. De Staten-Generaal stuurden een afgevaardigde naar de regio om politieke druk uit te oefenen op de hertog van Savoye. Er vonden zelfs gesprekken tussen Engeland en de Republiek plaats over de mogelijkheid van militaire interventie, maar zo ver is het niet gekomen. De solidariteit met de Waldenzen leidde in de Republiek trouwens ook tot spanningen tussen protestanten en katholieken. Toen vormden zich ook al kampen, net als je nu met betrekking tot Israël en Gaza ziet.

Vallen er lessen uit het verleden te trekken?
Wat je in de zeventiende eeuw al ziet opkomen, is dat mensen gaan zoeken naar argumenten om zo veel mogelijk mensen aan hun kant te krijgen. Ze ontwikkelden bijvoorbeeld het argument “want we zijn toch allemaal mensen”. Dat idee van menselijkheid is vandaag de dag nog steeds hét argument om door alle politieke discussies heen te breken. Maar tegelijkertijd zie je dat mensen dat argument vrijwel alleen gebruikten als er mensen vervolgd werden die op ze leken. Protestanten gingen zich pas druk maken over vervolgde mensen in het buitenland als dat ook protestanten waren, terwijl je zou verwachten dat het argument van menselijkheid voor iederéén geldt.
Die dynamiek zijn we nooit kwijtgeraakt. We gebruiken het argument van menselijkheid, maar zijn selectief in de momenten waarop we dat wel en niet inzetten. Zo is er op dit moment veel aandacht voor Gaza, maar bijna geen aandacht voor Noord-Darfoer. Daar voltrekt zich een humanitaire catastrofe die minstens zo groot dreigt te worden. Een gebrek aan internationale aandacht werkt dat in de hand. Zonder pottenkijkers hebben mensenrechtenschenders alle ruimte.
Mijn onderzoek laat zien wat het belang van mediaverslaggeving tijdens dit soort humanitaire crises is. Net als in de zeventiende eeuw willen vervolgende staten vandaag nog steeds dat de buitenlandse pers stil blijft, omdat je mensen het makkelijkst kunt vervolgen als daar geen internationale aandacht voor is.

Kijkt u door dit onderzoek met andere ogen met de media van vandaag?
Ik denk dat de media vaker op deze dynamiek zouden kunnen wijzen. We gebruiken allemaal humanitair taalgebruik. Maar waarom is er zoveel aandacht voor Gaza en zo weinig voor Noord-Darfoer? Dat komt doordat mensen zich sterk met de Palestijnen of Israëliërs identificeren, terwijl die identificatie er bij Darfoer niet is. Ondanks ons geloof in gedeelde menselijkheid blijft identificatie met specifieke groepen dus heel bepalend. Misschien zouden journalisten daar meer tegenwicht aan moeten proberen te bieden.

Welke bronnen heeft u voor uw onderzoek gebruikt?
De ruggengraat van de historische bronnen die ik gebruikt heb zijn digitaal beschikbaar, via Dutch Pamflets Online. Die online beschikbaarheid heeft voor- en nadelen. Je kunt alles op je eigen computer bekijken en het is een enorme zegen dat je tegenwoordig veel sneller door allerlei materiaal heen kunt gaan. Maar de historische sensatie die je krijgt van de fysieke bron gaat verloren. Als je af en toe weer eens een pamflet in handen hebt, zie je hoe groot of klein zo’n ding nu eigenlijk is. Hoe voelt het? Je krijgt dan een beter gevoel voor hoe zo’n document destijds functioneerde.

U bent via een cotutelle zowel in Leiden als in Konstanz gepromoveerd. Waarom?
In Konstanz liep een project over de rol van media in opstanden in de vroegmoderne tijd en daar was ruimte om een eigen onderzoeksidee te ontwikkelen. Gaandeweg kwam ik erachter dat de Republiek een interessante casus kon zijn. Dat was in de vroegmoderne tijd hét media power house van Europa. Thematisch was ik in Konstanz op mijn plek, maar er was weinig kennis over Nederlandse geschiedenis. Daarom leek het me een goed idee er een Nederlandse universiteit bij te betrekken. In Leiden werd ik begeleid door Judith Pollmann, een van de grote kenners van de Nederlandse vroegmoderne geschiedenis. Een cotutelle houdt in dat beide universiteiten op gelijkwaardig niveau de verantwoording voor een proefschrift nemen.

De handelseditie van uw proefschrift is verschenen bij Oxford University Press. Niet slecht!
Ik ben heel blij dat Oxford University Press mijn eerste monografie wilde publiceren, en door financiering van NWO zelfs in open access. Als zo’n boek bij een academische uitgeverij verschijnt, is het gewoonlijk heel duur, wat betekent dat mensen die niet verbonden zijn aan rijke instellingen zoals Nederlandse universiteiten, er geen toegang toe hebben. Dankzij open access is mijn boek voor iedereen gratis leesbaar. Het is prachtig dat Nederlandse universiteiten er steeds meer naartoe bewegen dat alle onderzoeksresultaten in open access gepubliceerd worden. 

Floris Cohen, winnaar Langerhuizen Oeuvreprijs 2024: ‘Zonder historici zou de mythevorming het verleden helemaal overnemen’

maandag, april 22, 2024 | Interviews

In 2024 wordt de Langerhuizen Oeuvreprijs ex aequo toegekend aan professor Dennis Dieks voor de filosofie en aan professor Floris Cohen voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen. Prof. dr. H.F. (Floris) Cohen was tot 2019 bijzonder hoogleraar in de vergelijkende geschiedenis van de natuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht. Bij het brede publiek is hij vooral bekend door zijn boek De herschepping van de wereld. Het ontstaan van de moderne natuurwetenschap verklaard uit 2007.

Floris Cohen

Floris Cohen / foto: Bob Bronshoff

Zoals de titel van dit boek laat zien, schuwt Cohen de grote verbanden niet. ‘Ik ben begonnen met overzichtelijke onderwerpen’, vertelt hij, ‘zoals bij mijn proefschrift over het streven naar vernieuwing van het socialisme in Nederland nu honderd jaar geleden. Tot op de bronnen toe bestuderen van een overzichtelijk onderwerp is de beste manier om het vak in je vingers te krijgen. Het detail télt; daardoor zie je waar de gaten zitten. Je moet alleen, als het even kan, niet in de microhistorie vast blijven zitten.’

Na zijn promotie in 1974 verruilde Cohen de politieke en sociaaleconomische geschiedenis voor de wetenschapsgeschiedenis. De vraag hoe de moderne natuurwetenschap ontstaan is, kreeg hem meer en meer in zijn greep. Hij begon ermee, een studie te maken van bestaande interpretaties en visies op die gebeurtenis. Geleidelijk aan begon zijn eigen kijk zich te vormen, en zo kwam het boek tot stand waarvan De herschepping van de wereld de Nederlandstalige popularisering is.

Cohen vindt de hedendaagse neiging van wetenschappers om zich zo veel mogelijk te specialiseren zowel betreurenswaardig als haast niet te vermijden. ‘Het heeft natuurlijk alles te maken met financiering’, zegt hij. ‘Maar ik heb wel medelijden met wie nu de universiteiten bevolken. Een combinatie van specialiseren en een brede aanpak lijkt me, als je er tenminste de kans toe krijgt en er de aanleg voor hebt, veruit het beste.’ 

Tegen de mythe-vorming
Gevraagd naar het belang van wetenschapsgeschiedenis stelt Cohen eerst een wedervraag. ‘Je moet beginnen met de vraag: waar is geschiedenis goed voor? Daar moet elke historicus voor zichzelf antwoord op geven.’
Zelf heeft hij zijn antwoord klaar. ‘Zonder vaklieden die kunnen vertellen hoe iets zich in het verleden heeft afgespeeld, krijgen mythe en legende de overhand’, zegt hij. Over het recente optreden van anti-vaxxers of klimaatsceptici laat hij zich maar liever niet uit. Het voorbeeld dat hij kiest, ligt iets verder van ons vandaan. In de aanloop naar de Joegoslavische Burgeroorlog van de jaren negentig gebruikte president Milošević de legendevorming rond de Slag op het Merelveld uit 1389, toen het Servische leger een nederlaag leed tegen het Ottomaanse Rijk, als middel bij zijn streven om de Joegoslavische federatie op te doeken en van Servië een afzonderlijke, etnisch homogene staat te maken. ‘Milošević’ ophitserij paste helemaal in wat historicus Eric Hobsbawm “the invention of tradition” heeft genoemd’, zegt Cohen. ‘Echt, er moeten vaklui rondlopen die mythe en een redelijke interpretatie van de bekende feiten uit elkaar weten te houden. Je kunt alleen maar hopen dat er naar ze geluisterd wordt. Maar als niemand de mythen en legenden met een beroep op de feiten kan tegenspreken, gaat het met een samenleving hoe dan ook mis. Dát is de rechtvaardiging.’

Wetenschappelijke Revolutie
Zo’n veertig jaar heeft Cohen gewijd aan de Wetenschappelijke Revolutie van de zeventiende eeuw. Hij verdiepte zich onder meer in het werk van Galilei, Kepler, Beeckman, Descartes, Christiaan Huygens en Newton.
‘In een tijdsbestek van net een eeuw ontstond het besef dat wij als mensen ons een geldig inzicht kunnen verwerven in fundamentele natuurwetten, én dat die nieuwe natuurkundige kennis ook nog eens praktisch toepasbaar is’, verduidelijkt hij. ‘Zo bleek het nu bijvoorbeeld mogelijk voor de opvarenden van een schip op de Atlantische Oceaan om met alle vereiste precisie te bepalen hoever het zich intussen verwijderd heeft van de meridiaan van Greenwich. Dat was een probleem waar alle zeevarende naties mee zaten, en koningen en regeringen hadden er letterlijk astronomische bedragen voor over om de oplossing te vinden. Of neem James Watt. Zonder een hele reeks vóór 1600 ondenkbare, modern-natuurwetenschappelijke inzichten had hij nooit de stoommachine uit kunnen vinden waarzonder de Industriële Revolutie, en daarmee onze moderne wereld, volstrekt ondenkbaar is.’

Intellectuele modes
Cohen staat erom bekend dat hij als wetenschapper de controverse niet uit de weg gaat. ‘Toen ik met mijn dissertatie bezig was, voerde onder sociaal-historici, en trouwens ook ver daarbuiten, het marxisme de boventoon’, vertelt hij. ‘Ik had met grote belangstelling Das Kapital en de complete Marx-Engels correspondentie gelezen, dus ik wist waar ik het over had, alleen, mijn sympathie had die leer niet. Dat heeft me meteen aan het begin van mijn loopbaan niet bepaald populair gemaakt. Het was mijn eerste kennismaking met modevorming onder intellectuelen, en ik merkte meer en meer hoe bepalend die kon zijn. Die ervaring heeft me meteen en voorgoed allergisch gemaakt voor wetenschappelijke modes. Trouwens, ergens in mijn DNA moet ik een gen hebben zitten dat me behoorlijk ongevoelig maakt voor gewoon maar meedoen. Toen in de jaren ’80 het wetenschapsrelativisme opkwam, heb ik er wel degelijk leerzame dingen van opgestoken, maar met de golf mee gaan zwemmen, nee hoor. En het is waar, daar heb ik inderdaad niet bedeesd of voorzichtig mijn mond over gehouden.’

In het Nederlands
Cohens geliefde is Marita Mathijsen, emeritus-hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, met wie hij nu achttien jaar samen is. Zij inspireerde hem tot het schrijven van De herschepping van de wereld, een boek dat in het Engels, Duits en Chinees is vertaald en dat in 2008 werd bekroond met de jaarlijkse Eurekaprijs voor wetenschapscommunicatie.

‘Schrijven voor een breed publiek is voor mij steeds belangrijker geworden’, zegt hij. ‘Toen we elkaar leerden kennen, zei Marita dat ze dat grote dikke boek van me niet ging lezen, ik moest er maar een Nederlandstalige samenvatting van maken, en de titel was De herschepping van de wereld. We spraken af dat zij elk hoofdstuk mee zou lezen en dat, als zij iets niet snapte, ik dat als zou opvatten als een teken dat ik die kwestie niet helder genoeg had uitgelegd. Meestal bleek dan dat ik een stap in mijn redenering onvoldoende had geëxpliciteerd.’

De verengelsing van het universitair onderwijs zit hem meer en meer dwars. ‘Toen eind jaren ’80 onderwijsminister Jo Ritzen voorstelde om voortaan alle colleges in het Engels te geven, heb ik er meteen een column aan gewijd. In veel bètavakken kan er goede reden zijn om de colleges in het Engels te geven. Maar in al die geheel of ten dele op eigen land betrokken vakgebieden in de sociale en de geesteswetenschappen? Nee, die moeten gewoon in onze eigen taal, net als dat elders op de aardbol toegaat, en wie van buiten komt, doet maar wat moeite om zich het Nederlands op het vereiste niveau eigen te maken. Zoals het nu gaat, zijn we op termijn bezig onze eigen taal om zeep te helpen. Want als wij die zelf niet meer spreken, wie gaat het dan voor ons doen?’