Locatie: KHMW, Hodshon huis, Spaarne 17, Haarlem
Uitreiking van de Dr. Saal van Zwanenberg Ereprijs van € 25.000 aan een wetenschapper die zich verdienstelijk heeft gemaakt op het gebied van onderzoek dat direct of indirect heeft geleid tot de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen of de processen die daar rondom plaatsvinden, en van de Dr. Saal van Zwanenberg Onderzoeksprijzen – drie prijzen van resp. € 3.000, € 2.000 en € 1.000 – voor studenten die een onderzoeksverslag in de masterfase hebben geschreven op het terrein van de farmaceutische en/of medische wetenschappen waarbij het geneesmiddel centraal staat.
PROGRAMMA
14.30-15.00 uur Ontvangst met koffie en thee
15.00-16.45 uur Prijsuitreikingsbijeenkomst
16.45-17.30 uur Receptie
Welkom door Prof. dr. L.J. (Louise) Gunning-Schepers, voorzitter KHMW
Introductie door Dr. C.J.W. (Willem) Schudel over zijn overgrootvader Dr. Saal van Zwanenberg
DR. SAAL VAN ZWANENBERG ONDERZOEKSPRIJZEN
1e Prijs: M.J. (Maaike) Lenderink BSc, Universiteit Utrecht, voor haar onderzoek “Prime editing to repair POLG-related disease in patient-derived in vitro models”
2e Prijs: N.T.T. (Tram) Nguyen BSc, Rijksuniversiteit Groningen, voor haar onderzoek “Cost-effectiveness assessment of additional treatment with sodium-glucose co-transporter 2 inhibitors on diabetic kidney disease in The Netherlands”
3e Prijs: N. (Nicole) ter Laak BSc, Universiteit Leiden, voor haar onderzoek: “The Impact of Being Born Small for Gestational age (SGA) on Gentamicin Clearance in Neonates”
Laudatio door de jury
Prijsuitreiking door Prof. dr. A.P. (Ad) IJzerman, secretaris natuur- en medische wetenschappen KHMW
Presentatie door 1e Prijswinnaar M.J. (Maaike) Lenderink BSc
DR. SAAL VAN ZWANENBERG EREPRIJS – Gedeelde prijs, drie laureaten
Laudatio Dr. SvZ Ereprijs door jurylid Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer voor
Prijswinnaar Prof. dr. H.W. (Erik) Frijlink, hoogleraar Farmaceutische Technologie en Biofarmacie aan de Rijksuniversiteit Groningen
Prijsuitreiking door Prof. dr. A.P. (Ad) IJzerman en Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer
Presentatie door prijswinnaar Prof. dr. H.W. (Erik) Frijlink
Laudatio Dr. SvZ Ereprijs door jurylid Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer voor
Prijswinnaar Prof. dr. J.A. (Joke) Bouwstra, emeritus-hoogleraar Toediening van farmaca aan de Universiteit Leiden
Prijsuitreiking door Prof. dr. A.P. (Ad) IJzerman en Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer
Presentatie door prijswinnaar Prof. dr. J.A. (Joke) Bouwstra
Laudatio Dr. SvZ Ereprijs door jurylid Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer voor
Prijswinnaar Prof. dr. ir. W.E. (Wim) Hennink, emeritus-hoogleraar Farmaceutische Technologie, in het bijzonder de Polymeertechnologie aan de Universiteit Utrecht
Prijsuitreiking door Prof. dr. A.P. (Ad) IJzerman en Prof. dr. D.D. (Douwe) Breimer
Presentatie door prijswinnaar Prof. dr. W.E. (Wim) Hennink
Afronding door Prof. dr. L.J. (Louise) Gunning-Schepers
DE INTERVIEWS HIERONDER GEVEN ALVAST EEN INKIJKJE IN HET ONDERZOEK VAN DE ZES LAUREATEN
DR. SAAL VAN ZWANENBERG EREPRIJS:
Prof. dr. H.W. (Erik) Frijlink, hoogleraar Farmaceutische Technologie en Biofarmacie aan de Rijksuniversiteit Groningen
Erik Frijlink is de enige farmaceut onder de prijswinnaars van de Dr. Saal van Zwanenberg Ereprijs. Wim Hennink en Joke Bouwstra zijn chemici. Alle drie richten ze zich met hun onderzoeksgroep op de ontwikkeling van geavanceerde technologieën voor verbeterde toediening van medicijnen, in geval van Frijlink toediening door inhalatie via een inhaler (inhalator).
Frijlink studeerde en promoveerde in Groningen, waarna hij bij Solvay Pharmaceuticals werkte. Inmiddels is hij al meer dan 25 jaar hoogleraar Farmaceutische Technologie en Biofarmacie in Groningen. Maar de geboren Drent woont – uiteraard – in Drenthe (Eelde). Na meerdere keren te zijn uitgeloot voor geneeskunde studeerde hij farmacie en daar is hij achteraf allerminst rouwig om: “Het is een ontzettend leuk vak wat ik heb, heel multidisciplinair. De fysica, de chemie, de geneeskunde, de biologie: alles zit erin.”
Cycloon
Het basale probleem van inhalatie is dat je een wolk moet maken met microscopisch kleine deeltjes, tien keer zo klein als poedersuiker. Maar die kleine deeltjes hebben de neiging om samen te klonteren en die klont geneesmiddel moet dus weer worden ‘opgebroken’. Frijlink: “Dat klinkt heel makkelijk, maar is heel moeilijk omdat je de energie uit de inhalatielucht moet gaan omzetten in krachten die de deeltjes uit elkaar slaan.“ De oplossing bestaat uit het ergens doorheen sturen van die wolk, een rond plastic dingetje dat een cycloon wordt genoemd. Daarin gaan de deeltjes door de centrifugale krachten rondslingeren, ze botsen op elkaar en tegen de wand en breken op in deeltjes van precies de goede maat. Die dan door de zuigkracht de cycloon verlaten en worden geïnhaleerd.
Beter beter
Dat heeft geresulteerd in de ontwikkeling van een inhaler waarbij de hoeveelheid geneesmiddelen die in de longen terechtkomt onafhankelijk is van de kracht waarmee iemand inhaleert. Frijlink: “Wij maken mensen ‘beter beter’ doordat medicijnen op de goede manier in de longen terecht komen.” En niet zo weinig mensen ook, elke dag gebruiken 500.000 mensen de verbeterde inhalers.
Parkinson
Frijlink en zijn team kijken nu ook naar nieuwe toepassingen. Frijlink: “Tuberculose bijvoorbeeld, is een geweldig probleem want die bacillen worden resistenter en resistenter. Met de oude inhalers kon je die antibiotica eigenlijk niet goed toedienen in de longen, want die hebben een capaciteit van zo’n 5 milligram maximaal, en de meesten komen niet boven de halve milligram aan geneesmiddel uit. Wij hebben inhalers die 50 milligram per inhalatie naar binnen kunnen brengen.”
Vaccins
Een andere nieuwe toepassing is toediening van vaccins via inhalatie. “We hebben aangetoond dat het heel effectief is om vaccins te inhaleren om te beschermen tegen virussen die via de luchtwegen worden overgedragen, dus via de longen. Denk aan griep of corona. Dan zien we een heel goede respons. Een grotere respons zelfs dan wanneer je injecteert.”
Het is nog toekomstmuziek, maar het zou dus best eens kunnen dat we over een paar jaar allemaal een inhalator toegestuurd krijgen, in plaats van naar de dokter te moeten voor een prik.
Prof. dr. J.A. (Joke) Bouwstra, emeritus-hoogleraar Toediening van farmaca aan de Universiteit Leiden
Joke Bouwstra heeft met allebei de andere laureaten van de Dr. Saal van Zwanenberg Ereprijs samengewerkt. Van huis uit is ze chemicus, maar ze slaat net als Erik Frijlink en Wim Hennink een brug tussen scheikunde, farmaceutisch wetenschappen en geneeskunde. Waar Frijlink en Hennink zich richten op toediening van medicatie via inhalatie of met gebruik van polymeren, richt Bouwstra’s onderzoek zich vooral op toediening van geneesmiddelen via de huid. Ze is heel blij met de Ereprijs maar blijft er bescheiden onder: “Het leuke van deze prijs is dat we hem met z’n drieën mogen delen. Dat is natuurlijk hartstikke goed voor het onderzoeksgebied. Dus ik zie het eigenlijk meer als een ode aan het onderzoeksgebied dan als een ode aan mijzelf.”
Huidbarrière
De huid is het grootste orgaan van de mens, de bovenste huidlaag beschermt het lichaam tegen vochtverlies van binnenuit en tegen indringers van buitenaf. Met haar onderzoek van de barrièrefunctie heeft Bouwstra bijgedragen aan meer kennis over de huid. Gebleken is dat vetten (lipiden) een centrale rol spelen. Kennis over de huidbarrière is belangrijk om medicijnen effectiever via de huid toe te passen. Deze kennis is ook cruciaal om de verminderde barrièrefunctie bij ontstoken huid beter te begrijpen en te behandelen, en om in een vroeg stadium een juiste diagnose te kunnen stellen. Je kunt geneesmiddelen effectiever via de huid toedienen door de structuur van de huid tijdelijk te veranderen. Een bekend voorbeeld van geneesmiddeltoediening via de huid is de nicotinepleister.
Vetten
Toen Bouwstra midden jaren ’80 met haar eerste metingen begon waren er al enkele studies waar specifiek naar vetten gekeken werd. Maar er was nog heel weinig kennis. “Er was wel bekend dat extractie van vetten leidt tot een minder goede huidbarrière. Maar dat was eigenlijk het enige. En we wisten ook heel weinig over hoe vetten nou eigenlijk gerangschikt waren in de huid en hoe ze zich gedragen. Daar heb je bepaalde methodes voor nodig. En die waren nog niet ver genoeg ontwikkeld.”
Plakbandjes
Wat Joke Bouwstra graag wil benadrukken is dat, indien je klinische studies uitvoert, het ontzettend belangrijk is om monsters te nemen van de huid zonder dat er een beschadiging optreedt. Het is belangrijk om patiënten zo min mogelijk te belasten. Hoe je dat doet? Bouwstra: “Eigenlijk met plakbandjes, die je op de huid drukt en er vervolgens er aftrekt. Dan blijft er een heel klein stukje hoornlaag achter en daar is ook de barrière te vinden. En de hoornlaag van die plakbandjes kun je onderzoeken.”
Joke Bouwstra heeft ook onderzocht hoe je de barrière van ontstoken huid kunt herstellen. Uit haar studies bleek dat in ontstoken huid de lipiden een belangrijke oorzaak zijn van die verminderde barrière. “Je kunt formuleringen ontwikkelen en in die formuleringen de lipiden toevoegen die minder aanwezig zijn in die ontstoken huid. Dat kan theoretisch. Maar wat je ook kunt proberen, is de vetsynthese in de huid normaliseren met behulp van geneesmiddelen: de vetten in de hoornlaag worden voornamelijk in de huid gesynthetiseerd.”
Prof. dr. ir. W.E. (Wim) Hennink, emeritus-hoogleraar Farmaceutische Technologie, in het bijzonder de Polymeertechnologie aan de Universiteit Utrecht
Praat Wim Hennink niet van een ‘heldenstatus’. Hij blijft gewoon met beide benen in de klei staan. De klei van de Haarlemmermeer, waar hij opgroeide en door zijn ouders gestimuleerd werd om toch vooral te gaan studeren. Het werd Moleculaire Wetenschappen in Wageningen. Aan de Universiteit Twente promoveerde hij vervolgens op materiaalkundig onderzoek.
De Dr. Saal van Zwanenberg Ereprijs kwam voor Hennink uit de lucht vallen. Een collega had hem een tijdje geleden om zijn CV gevraagd, dat hij nog inderhaast moest actualiseren, maar er was geen belletje gaan rinkelen. Het was dus een grote verrassing toen het telefoontje kwam. “Ik ben er heel blij mee, maar ik wil ook benadrukken dat ik altijd omringd ben geweest door heel goede mensen. Je kan allemaal prachtige ideeën hebben, maar als je niemand hebt die ze kan uitvoeren dan kom je natuurlijk nergens.”
Verdomhoek
Chemicus Wim Hennink heeft zich beziggehouden met het gebruik van polymeren voor geneesmiddelafgifte in het lichaam. “Kunststoffen dus, of plastics met een denigrerend woord. Die zitten echt in de verdomhoek, maar dat is onterecht. Je moet ze natuurlijk niet in de natuur gooien, dat is helder. Maar auto’s zonder kunststoffen: dat kan niet meer, dan zouden ze 2.000 kilo wegen. Neem ook verpakkingsmaterialen voor voedsel. Hoeveel voedsel zou er weggegooid moeten worden als er geen goede verpakkingsmaterialen waren?”
Medicijnen
Hennink zingt graag de lof van polymeren, ideaal materiaal voor het ‘verpakken’ van medicijnen. Als een geneesmiddel verpakt in een polymeermateriaal wordt geïnjecteerd kan het gewoon langzaam uit het materiaal weglekken. Het kan ook zijn dat het afgegeven wordt omdat het materiaal afbreekt, of een combinatie van die twee processen. Hennink: “We praten dan over diffusie gecontroleerde afgifte, dan wel degradatie gecontroleerd, of een combinatie van die twee. En als het geneesmiddel totaal is afgegeven, dan moet het polymeer langzaam oplossen. Het gaat dus om biologisch afbreekbare materialen, materialen die in het lichaam langzaam uiteenvallen in niet-toxische verbindingen, die of via de nier uitgescheiden worden, of gewoon verder weer gemetaboliseerd worden.”
Nanodeeltjes
Niet alleen heeft Hennink gewerkt aan systemen die je gewoon met het blote oog kan zien, maar ook aan nanodeeltjes, met afmetingen van 10 tot 100 nanometer die in de bloedbaan worden gebracht. Met als doel dat ze bijvoorbeeld in een tumor worden afgegeven. Dat heet drug targeting, het brengen van het geneesmiddel op de plaats waar het moet zijn. Hennink: “Neem chemotherapie tegen kanker: de beperkende factoren zijn vaak de bijwerkingen. Daardoor kan een arts geen hogere doseringen geven. Dus als je nu in staat bent om die chemotherapeutica gericht ín de tumor te krijgen, dan wordt de therapeutische effectiviteit aanzienlijk veel beter… dat doen we dan met nanodeeltjes.”
Pensioen
Ondanks zijn pensionering begeleidt Hennink nog een aantal promovendi. Want therapieën kunnen natuurlijk altijd nog beter, maar er zijn ook enorme uitdagingen op ander gebied. “Antibiotica bijvoorbeeld, ontwikkeling van antibioticaresistentie waarbij ook effectieve afgifte van medicijnen heel belangrijk is. Of neem Alzheimer, en andere hersenziektes. Daar is nauwelijks goede medicatie voor.”
DR. SAAL VAN ZWANENBERG ONDERZOEKSPRIJZEN
Maaike Lenderink – 1e prijs ‘Iets met scheikunde’ wilde Maaike Lenderink eigenlijk gaan doen en niet ‘alleen maar’ geneeskunde. De vierjarige SUMMA (Selective Utrecht Medical Master) die opleidt tot arts én klinisch onderzoeker bleek geknipt voor haar. Haar onderzoeksproject Prime editing to repair POLG-related genetic defects in patient-derived in vitro models werd eerder al bekroond met de Talma Eykmanprijs én de WKZ-prijs van het UMC Utrecht. Het onderzoek richtte zich op de toepassing van prime editing voor de behandeling van een zeldzame aangeboren stofwisselingsziekte bij kinderen. Prime editing is een preciezere en veiligere methode dan CRISPR/Cas9 waarmee DNA-fouten kunnen worden terug veranderd in gezond DNA. In van patiëntjes afkomstige cel modellen testte ze een specifiek voor de ziekte ontwikkelde strategie om te zien of de DNA-afwijking met prime editing gecorrigeerd kon worden. Dat bleek effectief te zijn en resulteerde bovendien in functioneel herstel van de ziektekenmerken op celniveau. Maaike gaat nu eerst starten als basisarts (ANIOS) in het Wilhelmina Kinderziekenhuis en daarna op reis.
Tram Nguyen – 2e prijs Tram Nguyen was aangenaam verrast dat zij als buitenlandse student de Dr. Saal van Zwanenberg Onderzoeksprijs had gewonnen. Nederland kende ze al, in haar thuisland Vietnam is er een zeer prestigieuze middelbare school genaamd “Hanoi – Amsterdam Highschool for the Gifted”, een stevig bewijs voor de topkwaliteit van het onderwijs in Nederland. Niet raar dus dat Tram voor haar master in Groningen uitkwam. Voor haar onderzoek Cost-effectiveness assessment of additional treatment with sodium-glucose co-transporter 2 inhibitors on diabetic kidney disease in The Netherlands keek ze naar de kosteneffectiviteit van de toevoeging van SGLT2-remmers (natriumglucose-cotransporter 2-remmers) bij diabetische nierziekte in Nederland. Aan de hand van een gezondheidseconomisch model berekende ze de lange termijn gezondheidswinst en de lange termijn kostenconsequenties. Ze schatte de toevoeging van dit medicijn als kosteneffectief. Tram hoopt in januari 2024 in Boston een stage farmaco-epidemiologie te gaan lopen, daarbij komt het prijzengeld goed van pas.
Nicole ter Laak – 3e prijs Nicole ter Laak had nog geen ervaring met computermodellen en moest ook nog ‘even’ een programmeertaal leren, maar dat weerhield haar geenszins. Voor The Impact of Being Born Small for Gestational age (SGA) on Gentamicin Clearance in Neonates onderzocht ze hoe pasgeboren kinderen (0-30 dagen) met een laag geboortegewicht voor de doorlopen zwangerschapsduur het antibioticum gentamicine uitscheiden door de nier. Ze vergeleek de resultaten met die van kinderen met een normaal geboortegewicht voor de doorlopen zwangerschapsduur en vond dat gentamicine bij kinderen met een laag geboortegewicht sneller uit het lichaam verdwijnt door een snellere ontwikkeling van de nieren na de geboorte. Een mooie eerste stap voor verder onderzoek naar dosering van geneesmiddelen voor kinderen met een te laag geboortegewicht voor de doorlopen zwangerschapsduur. Wat Nicole met de prijs gaat doen weet ze nog niet, maar wel iets speciaals. Eerst gaat ze zich richten op de specialisaties wetenschapscommunicatie en research.
Interviews: Karin van den Boogaert, Science ON AIR
Meer informatie: secretaris@khmw.nl
Drie wetenschapsmusea – NEMO Science Museum, Rijksmuseum Boerhaave en Teylers Museum – hebben een prijs in het leven geroepen die excellente wetenschapscommunicatie bekroont: de Irispenning. Doelstelling is het stimuleren van originele en effectieve vormen van wetenschapscommunicatie. De prijs van € 10.000,- wordt jaarlijks uitgereikt op de Avond van Wetenschap & Maatschappij. Het prijzengeld wordt beschikbaar gesteld door de KHMW. De prijs werd in 2019 toegekend aan Robbert Dijkgraaf, in 2020 aan Lowlands Science, in 2021 aan Marion Koopmans en in 2022 aan Universiteit van Nederland. 